Ποιες πτυχές της ζωής σας ελέγχετε πραγματικά; Ελέγχετε αν θα αρρωστήσετε ή όχι; Αποφασίζετε αν θα εμπλακείτε σε κάποιο ατύχημα; Μπορείτε να αποτρέψετε τον θάνατο των αγαπημένων σας; Επιλέγετε ποιον θα ερωτευτείτε και ποιος θα σας ερωτευτεί; Μπορείτε να εγγυηθείτε την επιτυχία σας; Πόσο έλεγχο έχετε πραγματικά σε όλα αυτά; Ίσως μπορείτε να τα επηρεάσετε με διάφορους τρόπους, αλλά μπορείτε ποτέ να εγγυηθείτε ότι θα εξελιχθούν προς όφελός σας;
Τα ερωτήματα αυτά ήταν θεμελιώδη ζητήματα που απασχολούσαν τους Στωικούς. Το Εγχειρίδιον του Επίκτητου ξεκινά με την καταγραφή των πραγμάτων που πιστεύει ότι είναι στο χέρι μας και εκείνων που δεν είναι. Τα πράγματα που μπορούμε να ελέγξουμε –τα πράγματα που είναι στο χέρι μας–, συμπεριλαμβανομένων των κρίσεών μας, των παρορμήσεών μας και των επιθυμιών μας.
Advertisment
Σχεδόν οτιδήποτε άλλο, σύμφωνα με τον Επίκτητο, δεν βρίσκεται υπό τον έλεγχό μας, συμπεριλαμβανομένων των σωμάτων μας, των υλικών αγαθών μας, της φήμης και της επιτυχίας μας. Συνεχίζει λέγοντας ότι μεγάλο μέρος της ανθρώπινης δυστυχίας οφείλεται κυρίως στη λανθασμένη κατηγοριοποίηση, που είναι αποτέλεσμα της σκέψης ότι έχουμε τον έλεγχο κάποιων πραγμάτων, τον οποίο, ωστόσο, δεν διαθέτουμε.
Αυτός ο διαχωρισμός μπορεί να περιλαμβάνει τη διάκριση ανάμεσα στα εξωτερικά και στα εσωτερικά πράγματα: μπορούμε να ελέγξουμε το μυαλό μας, αλλά όχι τον κόσμο γύρω μας. Ή μπορούμε να το δούμε ως μια διάκριση ανάμεσα στο πνευματικό και στο σωματικό: μπορούμε να ελέγξουμε τις σκέψεις μας, αλλά όχι υλικά πράγματα, όπως τα σώματά μας ή τα αγαθά μας. Κανένας από αυτούς τους τρόπους σκέψης δεν είναι απόλυτα σωστός, αν και οι δύο συλλαμβάνουν ένα μέρος όσων συμβαίνουν.
Ο Επίκτητος δεν λέει ότι έχουμε τον έλεγχο όσων συμβαίνουν μέσα μας, ή των σκέψεών μας. Αντίθετα, ισχυρίζεται πως έχουμε τον έλεγχο μόνο κάποιων πνευματικών δράσεων. Για να είμαστε πιο ακριβείς, πιστεύει ότι όλοι έχουμε τον έλεγχο της κρίσης μας, αλλά και κάποιων άλλων πραγμάτων που πηγάζουν από την κρίση μας. Δεν έχουμε τον πλήρη έλεγχο όσων βρίσκονται στο μυαλό μας. Δεν επιλέγουμε τις αισθήσεις και τις αναμνήσεις που έχουμε, και δεν μπορούμε να «ανοιγοκλείνουμε με διακόπτη» τα συναισθήματά μας (θα επανέλθουμε στα συναισθήματα στο επόμενο κεφάλαιο). Όχι – όλοι έχουμε τον πλήρη έλεγχο των κρίσεών μας, και άρα σκεφτόμαστε τα πράγματα που μας συμβαίνουν.
Advertisment
Τώρα, οι κρίσεις μας είναι πολύ σημαντικές γιατί, μεταξύ άλλων, καθορίζουν τις πράξεις μας. Όπως το έθεσε ο Επίκτητος, ελέγχουν τις επιθυμίες και τις παρορμήσεις μας. Μπορεί να βλέπουμε κάτι, να κρίνουμε ότι είναι καλό, κι αυτό να γεννά την επιθυμία μας να το αποκτήσουμε, που στη συνέχεια μας ωθεί να το διεκδικήσουμε. Ανάλογα με το ποιο είναι αυτό το πράγμα –η καριέρα των ονείρων μας, ένα ακριβό σπίτι–, το ταξίδι μπορεί να είναι μακρύ και δύσκολο και να έχει μεγάλο κόστος για μας και τους άλλους.
Όλη αυτή η διαδικασία, όμως, ξεκινά από μια απλή κρίση. Έτσι, οι κρίσεις είναι θεμελιώδεις, και όταν τις παραμελούμε είναι εις βάρος μας, αλλά συχνά τις κάνουμε τόσο βιαστικά που ούτε καν το συνειδητοποιούμε. Μπορεί να κρίνουμε πολύ γρήγορα ότι κάτι είναι καλό, και να το κάνουμε τόσο συχνά, που αρχίζουμε να υποθέτουμε ότι το πράγμα αυτό είναι καλό.
Τίποτα εξωτερικό, όμως, δεν είναι έμφυτα καλό. Είναι όλα ύλη σε κίνηση. Μόνον ο ενάρετος χαρακτήρας είναι αυθεντικά καλός. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, που ήταν φανατικός αναγνώστης του Επίκτητου, συχνά προσπαθούσε να θυμίσει στον εαυτό του όλα αυτά, κάνοντας μια παύση για να αναλογιστεί τη σωματική φύση των φαινομενικά επιθυμητών πραγμάτων πριν τα κρίνει: ένα ωραίο γεύμα είναι απλώς το νεκρό σώμα ενός γουρουνιού ή ενός ψαριού. Κατά τον ίδιο τρόπο, το ακριβό εξάρτημα ενός αυτοκινήτου είναι απλώς ένα κομμάτι μετάλλου και πλαστικού. Όποια αξία κι αν φαίνεται πως έχουν τα πράγματα αυτά, είναι η αξία που τους αποδίδουμε με τις κρίσεις μας και όχι κάτι έμφυτο δικό τους.
Τα καλά νέα, σύμφωνα με τον Επίκτητο, είναι ότι έχουμε τον πλήρη έλεγχο των κρίσεών μας, και με κάποια σκέψη και εκπαίδευση μπορούμε σύντομα να υπερβούμε την τάση μας να κρίνουμε τα πράγματα χωρίς να τα σκεφτούμε. Αν μπορούμε να το κάνουμε αυτό –αν μπορούμε να γίνουμε κύριοι των κρίσεών μας–, τότε θα έχουμε τον πλήρη έλεγχο της ζωής μας. Θα αποφασίσουμε τι είναι σημαντικό για μας, τι επιθυμούμε και πώς θα λειτουργούμε. Η ευτυχία μας θα είναι υπό τον πλήρη έλεγχό μας.
Ο Επίκτητος φαίνεται πως λέει ότι δεν έχουμε τον έλεγχο πολλών πραγμάτων, αλλά στην ουσία λέει ότι έχουμε τον έλεγχο όσων έχουν πραγματικά σημασία για την ευημερία μας. Και τι γίνεται με όλα τα άλλα πράγματα που λέει ότι δεν ελέγχουμε, όλα τα πράγματα που χρειάζονται τόσο την προσοχή μας – τα σώματά μας, τα υπάρχοντά μας, τη φήμη μας και την επιτυχία μας;
Έχουμε ήδη δει τους Στωικούς να υποστηρίζουν ότι κανένα από τα πράγματα αυτά δεν είναι έμφυτα καλό. Η θέση του Επίκτητου είναι κάπως διαφορετική. Υποστηρίζει πως, ακόμα κι αν πιστεύετε πως είναι καλά, η ουσία είναι ότι δεν μπορείτε να τα ελέγξετε. Αν εξαρτάται η ευτυχία σας από αυτά τα πράγματα, τότε θα είναι πραγματικά ευάλωτη απέναντι σε δυνάμεις που δεν ελέγχετε. Είτε μιλάμε για μια ρομαντική σχέση, μια συγκεκριμένη φιλοδοξία στη δουλειά, κάποιο υλικό αγαθό ή την εξωτερική μας εμφάνιση, αν νιώθετε πως η ευημερία σας εξαρτάται από ένα από αυτά τα πράγματα, τότε έχετε παραδώσει την ευτυχία σας σε κάτι ή σε κάποιον άλλο.
Αυτή η θέση δεν είναι καθόλου καλή. Αν νομίζετε ότι έχετε τον έλεγχο αυτών των πραγμάτων, ενώ είναι γεγονός πως δεν τον έχετε, τότε είναι σχεδόν βέβαιο το άγχος και η απογοήτευση. Πρέπει να τονίσουμε πως ο Επίκτητος δεν υποστηρίζει ότι πρέπει να απομακρυνθούμε από τον εξωτερικό κόσμο. Επειδή δεν μπορούμε να ελέγξουμε κάτι, δεν σημαίνει ότι πρέπει να το αγνοήσουμε. Είναι απλώς θέμα ανάπτυξης της σωστής στάσης απέναντί του.
Αργότερα στο Εγχειρίδιόν του, ο Επίκτητος προτείνει να σκέφτεστε τη ζωή σας σαν να ήσαστε ηθοποιός σε μια παράσταση. Δεν έχετε διαλέξει τον ρόλο σας, δεν αποφασίζετε τι θα συμβεί και δεν είναι στο χέρι σας η διάρκειά της. Αντί να παλεύετε εναντίον όλων αυτών των πραγμάτων που δεν είναι υπό τον έλεγχό σας, η αποστολή σας είναι να παίξετε τον ρόλο σας όσο καλύτερα μπορείτε. Έχουμε τα προσόντα για κάτι τέτοιο. Όλοι θα αναλάβουμε πολλούς ρόλους.
Κάποιους από αυτούς μπορούμε σίγουρα να τους αλλάξουμε αν θέλουμε – κανείς δεν λέει ότι είναι υποχρεωτικό να μείνεις κολλημένος σε μια απαίσια δουλειά ή σε μια κακή σχέση. Υπάρχουν, όμως, άλλα πράγματα, πιο στενά συνδεδεμένα με την ανθρώπινη κατάσταση, για τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά. Κανείς μας δεν επέλεξε την εθνικότητα, το φύλο, την ηλικία, το χρώμα του δέρματος ή τη σεξουαλική του προτίμηση, κι όμως, όλα αυτά έχουν σημαντική επιρροή στις ζωές μας.
Απόσπασμα από το βιβλίο του John Sellars με τίτλο «Η τέχνη των στωικών» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα. Μπορείτε να το βρείτε εδώ
